Η Φθίνουσα Δημοκρατία…

Ο «Δείκτης Δημοκρατικότητας» του Economist, μετρά τον πολιτικό πλουραλισμό, τις πολιτικές ελευθερίες και την πολιτική κουλτούρα, σε 167 χώρες. 

Οι τιμές του δείκτη αυτού για το 2022, μας κάνουν να μελαγχολούμε: 

• Το 32% των χωρών (53 χώρες, στις οποίες κατοικεί το 36% του παγκόσμιου πληθυσμού), διοικείται από αυταρχικά καθεστώτα.  
• Το 23% των χωρών (17% του πληθυσμού), ζει σε ένα περιβάλλον σημαντικών περιορισμών των ατομικών ελευθεριών (π.χ. Τουρκία, Πακιστάν, Αλγερία κλπ).
• Το υπόλοιπο 45% (εκεί που κατοικεί το 47% του πληθυσμού) περιλαμβάνει εκείνες τις χώρες που έχουν την ευτυχία να λειτουργούν σε ένα δημοκρατικό ή έστω περίπου δημοκρατικό πλαίσιο.

Με άλλα λόγια, η Δημοκρατία, το κορυφαίο πολιτικό σύστημα που εισήγαγε για πρώτη φορά ο Κλεισθένης πριν από 2.530 χρόνια (Αθήνα, εκλογές 508 π.Χ.), δεν εφαρμόζεται ούτε στις μισές χώρες και την απολαμβάνουν λιγότεροι από τους μισούς κατοίκους της Γης.  

Τα δεδομένα αυτά διασταυρώνονται με τις τιμές των δεικτών “Human Freedom” (83 δείκτες) των ινστιτούτων Kato (ΗΠΑ) και Fraser (Καναδάς) που δείχνουν ότι περισσότεροι από τους μισούς κατοίκους της Γης δεν έχουν επαρκή πολιτική και οικονομική ελευθερία. 

Η εικόνα γίνεται ακόμη χειρότερη, αν εξετάσουμε τη γεωγραφική κατανομή των πολιτευμάτων: Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι χώρες με αυταρχικά καθεστώτα συγκεντρώνονται στη Μέση Ανατολή, την Ασία και την Αφρική, δημιουργώντας ένα συμπαγές γεωγραφικό μπλοκ, που λειτουργεί αποτρεπτικά στη διείσδυση ιδεών και επιρροών που θα μπορούσαν να ανοίξουν ένα παράθυρο στη Δημοκρατία.

Ας δούμε τον παρακάτω χάρτη του Economist  (με το πράσινο και τις αποχρώσεις του οι δημοκρατίες, με τα υπόλοιπα χρώματα οι μη δημοκρατικές χώρες):

Η Ευρώπη μοιάζει με μια μικρή όαση, στην απέραντη έρημο των μη δημοκρατικών χωρών, που την τριγυρίζουν από την Ανατολή και το Νότο. Μόνο προς τα δυτικά φαίνεται να υπάρχει ελπίδα. Τι θα γινόταν, όμως, αν επανεκλεγόταν ο Τραμπ και συνέχιζε την πορεία προς τον άκρατο συντηρητισμό και τον de facto περιορισμό των ελευθεριών; Ποιος μπορεί να αποκλείσει την επανεκλογή του το 2024;

Το αβέβαιο μέλλον της Δημοκρατίας

Όλα δείχνουν ότι ο πιο πάνω χάρτης δεν πρόκειται να αλλάξει, έστω και οριακά, για πολύ καιρό. Γιατί, οι δικτάτορες ούτε φεύγουν μόνοι τους, ούτε ανατρέπονται εύκολα. Άλλωστε, οι μεγάλες δυσκολίες ξεκινούν από τα απλά πράγματα, όπως για παράδειγμα από το έλλειμμα παιδείας, το οποίο συνδυαζόμενο με την προπαγάνδα των δικτατόρων, προκαλεί σύγχυση και εμποδίζει τον κόσμο να καταλάβει την πραγματικότητα στην οποία ζει.

Επίσης, από το γεγονός ότι πολλοί λαοί δεν γνώρισαν ποτέ τη Δημοκρατία και γι’ αυτό ίσως να μην μπορούν να καταλάβουν πόσο σημαντική είναι. Ας δούμε για παράδειγμα τους Ρώσους και τους Πέρσες. Οι πρώτοι είχαν δεσποτικό καθεστώς από την ίδρυση του ρωσικού κράτους (882 μ.Χ.) μέχρι το 1917 και ολοκληρωτικό καθεστώς από εκεί και μετά. Οι Πέρσες, έχουν επί 4.500 χρόνια, βασιλιάδες (2.500 π.Χ.-1979 μ. Χ.) και  ισλαμιστές δικτάτορες (1979-2022).  

Αλλά και όταν εξεγείρεται ένας λαός, δεν καταφέρνει πάντα να καταλύσει την αυταρχική εξουσία, όπως φάνηκε στις περιπτώσεις της Βενεζουέλας και της Συρίας.  Ακόμη όμως και να καταλυθεί η εξουσία αυτή, τίποτα δεν διασφαλίζει ότι θα επιτευχθεί η επιθυμητή μετάβαση στη δημοκρατία. Ζωντανά παραδείγματα η Αίγυπτος, που παρά την «επιτυχία» της επανάστασης, οι περιορισμοί ελευθεριών εξακολουθούν να είναι μεγάλοι και η Λιβύη, που κατέληξε σε εμφύλιο πόλεμο διαρκείας.

Ένας άλλος λόγος ισχυροποίησης των αυταρχικών ηγεσιών είναι η εξουσία τους πάνω στους παραγωγικούς πόρους των χωρών τους. Έχοντας τη δυνατότητα να αποφασίζουν για την πρόσβαση πολυεθνικών επιχειρήσεων και κρατών στους πόρους αυτούς και μάλιστα με αδιαφανείς διαδικασίες, δημιουργούν ένα πλέγμα συμφερόντων που  τις προστατεύει.  

Υπάρχουν, ακόμη, περιπτώσεις που γεωστρατηγικές ισορροπίες ή διενέξεις αναβαθμίζουν κάποιες μη δημοκρατικές χώρες και στηρίζουν τις ηγεσίες τους, γιατί ο ρόλος τους γίνεται συγκυριακά κρίσιμος. Σε αυτές τις περιπτώσεις η μορφή του πολιτεύματος τους «ξεχνιέται» μέχρι να αποκατασταθούν οι αναγκαίες ισορροπίες. Για παράδειγμα, αυτές τις ημέρες η Ε.Ε., συζητά την αύξηση ροών αερίου και πετρελαίου από τη Σαουδική Αραβία, το Κατάρ, την Αλγερία, την Αίγυπτο, το Αζερμπαϊτζάν κλπ. Με τον Πούτιν στην Ουκρανία και την ανάγκη υποκατάστασης της ρωσικής ενέργειας, προέχει να τους πείσει να δώσουν κι άλλο πετρέλαιο και γι’ αυτό «κάνει τα στραβά μάτια» στην κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις χώρες αυτές. 

Μόνη λύση η αλλαγή πορείας…

Το πιθανότερο, λοιπόν, είναι ότι η πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού θα συνεχίσει να ζει σε καθεστώς περιορισμένης ελευθερίας. Όχι μόνο γιατί τα αυταρχικά καθεστώτα αποτελούν σήμερα πλειοψηφία, αλλά κυρίως γιατί τα πολύπλοκα πλέγματα οικονομικών και γεωπολιτικών συμφερόντων που έχουν δημιουργηθεί, εξυπηρετούνται από αυτή την ιδιότυπη αιχμαλωσία χωρών και λαών.

Επίσης γιατί αρχίζουν να παρατηρούνται ελλείμματα δημοκρατίας ακόμη και μέσα στο δημοκρατικό στρατόπεδο, όπως π.χ. το ψαλίδισμα των ατομικών ελευθεριών μέσα στα σπλάχνα της Ε.Ε., από Πολωνία και Ουγγαρία, η άνοδος της ακροδεξιάς στη Γαλλία, ο κίνδυνος επανόδου του Τραμπ κ.α.

Την ίδια ώρα, οι αυταρχικές εξουσίες συγκροτούν εμφανείς και αφανείς συμμαχίες για την περαιτέρω ενδυνάμωση τους, με τελικό στόχο την αναδιάταξη των σφαιρών επιρροής προς όφελός τους. Κάτι σαν τη συμφωνία της Γιάλτας, αλλά προς το χειρότερο, γιατί οι επερχόμενες εξελίξεις θα μοιάζουν περισσότερο με  το σενάριο του  Όργουελ,στο «1984».

Η δημοκρατική Δύση, έχοντας αγνοήσει τα μηνύματα που έρχονταν τα τελευταία χρόνια από την Οσετία, την Αμπχαζία, τη Συρία, τη Λιβύη, την Κριμαία κλπ, βρέθηκε απροετοίμαστη στη νέα εισβολή της Ρωσίας και ταυτόχρονα εξαρτημένη από τη ρωσική ενέργεια.

Επίσης, ζώντας τα τελευταία 40 χρόνια με κινέζικα προϊόντα, όπου να’ ναι θα πληρώσει ακριβά και αυτή την εξάρτηση της, τόσο σε οικονομικούς όσο και σε γεωπολιτικούς όρους.

Εδώ που φτάσαμε, η Δύση έχει δύο μόνο επιλογές: Απεξάρτηση από Ρωσία και Κίνα για τη διασφάλιση δημοκρατίας και ελευθερίας για εμάς και τα παιδιά μας ή μεγιστοποίηση της ανάπτυξης και κατ’ επέκταση της κατανάλωσης με κάθε θυσία. Η πρώτη επιλογή οδηγεί μεσοπρόθεσμα την οικονομία σε ύφεση και στη συνέχεια  σε χαμηλότερο σημείο ισορροπίας. Η δεύτερη περιορίζει τις οικονομικές απώλειες, βάζοντας όμως σε κίνδυνο τη δημοκρατία και διαιωνίζοντας σημαντικές οικονομικές και γεωπολιτικές εξαρτήσεις.

Θεωρώ ότι η επιλογή είναι εύκολη γιατί, οι ανθρώπινες κοινωνίες μπορούν να ευημερούν και με λιγότερη κατανάλωση, αλλά όχι χωρίς δημοκρατία και ελευθερία.

* Ο Μιχάλης Γκλεζάκος είναι καθηγητής Χρηματοοικονομικής 

Ακολουθήστε το Money Review στο Google News