Και να γίνει εμπάργκο, η Gazprom θα πληρωθεί

Ο β΄ ρωσοουκρανικός πόλεμος αλλάζει ήδη κατά δραματικό τρόπο την ευρωπαϊκή ισορροπία δυνάμεων. Η Ε.Ε. συμμετέχει ως ενεργός «οικονομικός» εμπόλεμος σε αυτή τη σύγκρουση. Δεν αποτελεί υπερβολή να ισχυρισθούμε ότι επιχειρείται να ξεριζωθούν πενήντα και πλέον χρόνια ευρω-(σοβιετο)ρωσικής ενεργειακής αλληλεξάρτησης.

Οι προσπάθειες αυτές επικεντρώνονται στον τερματισμό των ρωσικών εξαγωγών φυσικού αερίου στην Ε.Ε., στις οποίες αποδίδεται υπερβολικά μεγάλη σημασία, καθώς αναλογούν περίπου στο 5,6% του συνόλου των εσόδων του ρωσικού προϋπολογισμού. Η Μόσχα μπορεί να ζήσει χωρίς αυτά τα έσοδα και για παραπάνω από έναν χρόνο, σε αντίθεση με το ενδεχόμενο απώλειας των πετρελαϊκών της προσόδων, που αναλογούν σε πάνω από το 1/3 του ρωσικού προϋπολογισμού.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της ρωσικής Κεντρικής Τράπεζας, το 2021 οι ρωσικές εξαγωγές ανήλθαν σε 489,9 δισ. δολ., εκ των οποίων τα 110,2 δισ. δολ. ήταν εξαγωγές αργού, τα 68,7 δισ. δολ. εξαγωγές πετρελαιοειδών, τα 54,2 δισ. δολ. εξαγωγές φυσικού αερίου (Φ.Α.) μέσω αγωγών και τα 7,6 δισ. δολ. εξαγωγές υγροποιημένου φυσικού αερίου (ΥΦΑ). Το σύνολο των εσόδων από τις πωλήσεις Φ.Α. έφτασε τα 61,8 δισ. δολ., εκ των οποίων το 57,5% περίπου αφορά πωλήσεις στα 27 κράτη-μέλη της Ε.Ε., αξίας περίπου 35,53 δισ. δολ. (ή 43,26 δισ. δολ. εάν συμπεριλάβουμε Βρετανία και Τουρκία).

Συγκριτικά, τον Φεβρουάριο του 2022, Ε.Ε., ΗΠΑ, Βρετανία και Καναδάς πάγωσαν ρωσικά συναλλαγματικά αποθέματα αξίας κοντά στα 300 δισ. δολ.

Ενεργειακή αλληλεξάρτηση

Εδώ και περίπου είκοσι χρόνια η Ρωσία αποτελεί τον μεγαλύτερο εξαγωγέα Φ.Α. στον κόσμο και τον δεύτερο μεγαλύτερο εξαγωγέα αργού πετρελαίου μετά τη Σαουδική Αραβία, σύμμαχο της Ρωσίας στον ΟΠΕΚ+, ενώ το 2020 ήταν η τρίτη μεγαλύτερη εξαγωγέας άνθρακα. Αν και το 70% των ρωσικών εξαγωγών Φ.Α. καταναλώνεται από τις ευρωπαϊκές χώρες του ΟΟΣΑ (Ε.Ε., Βρετανία, Ελβετία, Τουρκία), το 52% των ρωσικών εξαγωγών πετρελαίου και το 68% των ρωσικών εξαγωγών άνθρακα κατευθύνονται εκτός Ευρώπης.

Σε αμιγώς «ενωσιακό» επίπεδο και σύμφωνα με την ίδια τη «στρατηγική» του RePower Europe, οι ανωτέρω εξαγωγές αναλογούν σε πάνω από το 40% της κατανάλωσης Φ.Α. των 27 κρατών-μελών, το 46% της κατανάλωσης άνθρακα και το 27% της κατανάλωσης αργού, το οποίο ωστόσο φτάνει στο 35% της τελικής ζήτησης, εάν σε αυτές τις ποσότητες συνυπολογιστούν οι καζαχστανικές εξαγωγές που διέρχονται σχεδόν αποκλειστικά μέσω Ρωσίας και δεν διαθέτουν ουσιώδεις εξαγωγικές εναλλακτικές προς την Ε.Ε.

Το 2021 η Ε.Ε. υπολόγισε ότι εισήγαγε από τη Ρωσία συνολικά περί τα 155 δισ. κ.μ., εκ των οποίων 140 δισ. κ.μ. μέσω αγωγών και 15 δισ. κ.μ. μέσω ΥΦΑ (Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου). Οι εξαγωγές αυτές διεκπεραιώνονται στη βάση τόσο βραχυπρόθεσμων όσο και μακροπρόθεσμων συμβολαίων με πάνω από 150 διαφορετικές ευρωπαϊκές εταιρείες.

Οι ρήτρες της Gazprom

Το 2020 σε μια «κανονική» χρονιά οι αντίστοιχες εξαγωγές, εάν συνυπολογισθούν το Η.Β., η Ελβετία και η Τουρκία, ξεπέρασαν τα 185 δισ. κ.μ., εκ των οποίων περίπου τα 120 δισ. κ.μ. είναι κλειδωμένα σε μακροπρόθεσμα συμβόλαια (ΜΚΣ) με ρήτρες υποχρεωτικής αγοράς (ΤοΡ-Take or Pay) που κυμαίνονται μεταξύ 70%-85% του συμβολαιοποιημένου όγκου Φ.Α.

Το σημαντικό για τη Μόσχα είναι τα έσοδα από τις εξαγωγές πετρελαίου και όχι αυτά από το φυσικό αέριο.

Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ακόμη και εάν ένας Ευρωπαίος καταναλωτής καταναλώσει μόλις 2 δισ. κ.μ./έτος από ένα συμβόλαιο 10 δισ. κ.μ./έτος, που ωστόσο έχει ρήτρα ΤοΡ π.χ. 80%, τότε η Gazprom νομιμοποιείται να πληρωθεί για 8 δισ. κ.μ./έτος, ακόμη κι αν η πραγματική κατανάλωση ήταν, για τη συγκεκριμένη χρονιά, μόλις 2 δισ. κ.μ./έτος.

Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων της Cedigaz, έως το 2035 οι όγκοι ρωσικών εξαγωγών που έχουν συμβολαιοποιηθεί σε ΜΚΣ ανέρχονται στα 100 δισ. κ.μ./έτος και στα 50 δισ. κ.μ./έτος έως το 2034.

Σε αυτά τα ΜΚΣ πρέπει να προστεθούν το ΜΚΣ της Ουγγαρίας για 4,5 δισ. κ.μ./έτος και αυτό που θα υπογράψει η Σερβία για περίπου 3-3,5 δισ. κ.μ./έτος αφαιρώντας ενδεχομένως τα ΜΚΣ της Βουλγαρίας (περί τα 2,5-3 δισ. κ.μ./έτος) και της Πολωνίας (περί τα 10 δισ. κ.μ./έτος) τα οποία λήγουν μέσα στο 2021 και κατά δήλωση της Βαρσοβίας και της Σόφιας δεν θα ανανεωθούν.

Συμβόλαια με Ελλάδα

Στην Ελλάδα τα ΜΚΣ της Gazprom με τη ΔΕΠΑ και τον Προμηθέα λήγουν το 2026 και με τον όμιλο Mytilineos το 2030, που αναλογούν περίπου στο 45%-50% των τελικών μας αναγκών το 2021. Μετά το 2026 μεγάλο μέρος Ελλήνων αγοραστών Φ.Α. θα έχει ουσιαστικές ευκαιρίες διαφοροποίησης, καθώς έως τότε θα έχουν τεθεί σε λειτουργία ο IGB, ο αγωγός προς τη Βόρεια Μακεδονία, τα FSRU Αλεξανδρούπολης και Κορίνθου, αλλά και ίσως να έχει ξεκινήσει και μια μικρή εγχώρια παραγωγή.

Εάν ο πελάτης της Gazprom επικαλεστεί το «δίκαιο του πολέμου» και δεν καταβάλει τη διαφορά, το Διεθνές Διαιτητικό Δικαστήριο της Στοκχόλμης θα επιδικάσει δις υπέρ της ρωσικής εταιρείας, εκτός και εάν η ίδια η Gazprom επιχειρήσει να αλλάξει μονομερώς τους ουσιαστικούς όρους του ΜΚΣ, αρνούμενη να παραδώσει το συμβολαιοποιημένο Φ.Α.

Οι απειλές της Ρωσίας περί εμπάργκο εξαγωγών Φ.Α. στους Ευρωπαίους εάν δεν πληρώσουν σε ρούβλια αποτελούσε κενό γράμμα, κάτι που φάνηκε άλλωστε ξεκάθαρα και από το σχετικό διάταγμα Πούτιν, που κατά βάση κρατάει σε ευρώ το νόμισμα της πληρωμής των ΜΚΣ.

Εάν η Ρωσία επιχειρήσει να μη μετατρέψει αυτομάτως σε ρούβλια τα ευρώ που θα κατατίθενται στην Gazprombank από τους πελάτες της για να «παίξει» με τη συναλλαγματική ισοτιμία, θα πυροβολήσει τα πόδια της, πυροδοτώντας μια αχρείαστη κρίση με τους πελάτες της, στη χειρότερη για την ίδια πολιτική συγκυρία από τότε που άρχισε να εξάγει Φ.Α. στην Ευρώπη.

To ρωσικό αέριο είναι αισθητά φθηνότερο του αμερικανικού LNG

Τα ρωσικά ΜΚΣ είναι πολιτικώς επαχθή. Πόσο επαχθή είναι όμως από οικονομική άποψη; Δεδομένου ότι τα ρωσικά κοιτάσματα που εξυπηρετούν τις ευρωπαϊκές αγορές παράγουν Φ.Α. εδώ και πολλές δεκαετίες, το κόστος παραγωγής περιορίζεται μόλις στα 0,25-0,50 δολ./εκατ. btu (mbtu) λίγο πιο ανταγωνιστικού του αντίστοιχου καταρινού, αλλά πολύ πιο χαμηλό του αμερικανικού Φ.Α., όπου οι εταιρείες που θα το υγροποιήσουν το αγοράζουν σε τιμές spot με βάση το Henry Hub. Αυτή τη στιγμή το Henry Hub κυμαίνεται  πάνω από 7 δολ./mbtu, αλλά η ιστορική του διακύμανση μεταξύ Ιανουαρίου 2015 και Ιανουαρίου 2022 ήταν περίπου 2,5-3,5 δολ./mbtu. Εάν στις τιμές του ρωσικού Φ.Α. προσθέσουμε τον ειδικό φόρο εξαγωγής και το κόστος χρήσης των αγωγών που έχει σε τελική ανάλυση κατασκευάσει η ίδια η Gazprom, το ρωσικό Φ.Α. παραδίδεται π.χ. στη Γερμανία με τελικό κόστος για τον εξαγωγέα μεταξύ 0,95-1,5 δολ./mbtu. Ολη η άλλη διαφορά έως την τιμή πώλησης (ασχέτως της φόρμουλας τιμολόγησης) είναι κέρδος.
Ποιο είναι όμως το αντίστοιχο τελικό κόστος για τον Καταρινό και τον Αμερικανό εξαγωγέα, που αντιπροσώπευαν το 2021 τον δεύτερο και τον τρίτο μεγαλύτερο εξαγωγέα Φ.Α. και ΥΦΑ στον κόσμο; Η αλυσίδα τελικού κόστους για τις εξαγωγές ΥΦΑ είναι πιο πολύπλοκη, καθώς πέραν από το κόστος παραγωγής περιλαμβάνει μια απώλεια της τάξης του 15% επί του αρχικά αγορασμένου Φ.Α. η οποία θα χρησιμοποιηθεί για την υγροποίησή του, το τέλος υγροποίησης (1 δολ./mbtu), το κόστος μεταφοράς από τον Κόλπο του Μεξικού ή τον Περσικό Κόλπο στην Ευρώπη (περί το 1 δολ./mbtu) και το τελικό κόστος επαναεριοποίησης ( 0,25-0,35 δολ./mbtu).  

Η μεγάλη ανταγωνιστική διαφορά ανάμεσα στο καταρινό και το αμερικανικό ΥΦΑ είναι ότι ο καταρινός εξαγωγός ΥΦΑ έχει τον πλήρη έλεγχο της αλυσίδας του κόστους εξαγωγής και πολύ χαμηλότερο κόστος παραγωγής Φ.Α., που σε τελική ανάλυση του ανήκει, δηλαδή ανήκει στο καταρινό κράτος. Στο αμερικανικό κράτος δεν ανήκει ούτε καν το ίδιο το κοίτασμα και δεν μπορεί να ελέγξει το κόστος, στο οποίο ο επίδοξος αγοραστής Φ.Α. θα πρέπει να αγοράσει ποσότητες προς υγροποίηση για εξαγωγή. 

Ακόμη κι αν το αμερικανικό ΥΦΑ φτάνει στην Ε.Ε. με ένα κόστος για τον πωλητή κοντά στα 9 δολ./mbtu, το κέρδος είναι τεράστιο όταν η τιμή μελλοντικής παράδοσης (futures) για τον Μάιο του 2022 κυμαίνεται στα 33,5 δολ./mbtu και είχε φτάσει τα 65 δολ./mbtu τον περασμένο Φεβρουάριο. Σχεδόν όλο το αμερικανικό ΥΦΑ τιμολογείται βάσει τιμών TTF σε spot βάση, καθώς δεν δεσμεύεται σε ΜΚΣ όπως το ρωσικό, το αλγερινό ή το καταρινό Φ.Α. – ΥΦΑ. 

Ο λόγος για τον οποίο υπήρξαν μαζικές ροές αμερικανικού ΥΦΑ στην Ευρώπη που κάλυψαν περίπου το 70% των επιπρόσθετων ροών ΥΦΑ μέσα από ανακατευθύνσεις φορτίων από την Ασία, ήταν καθαρά «κερδοσκοπικός», όχι γεωπολιτικός. Το κίνητρο κέρδους για τους Αμερικανούς εξαγωγείς ήταν και παραμένει προφανές. Εάν όμως οι τιμές αποκλιμακωθούν, τα δεδομένα θα μεταβληθούν. Σε αυτό το σενάριο δεν υπάρχει τίποτε για να εμποδίσει το αμερικανικό ΥΦΑ να επιστρέψει στις ασιατικές αγορές.

Το αντίστοιχο ρωσικό κέρδος, όταν το κόστος παράδοσης «στην πόρτα» του Ευρωπαίου αγοραστή της Gazprom μέσω αγωγού είναι περί το 1,5 δολ./mbtu, δεν είναι τεράστιο. Είναι δυσθεώρητο.

Αυτό δίνει στην Gazprom μεγάλη ευελιξία τιμολογιακών αναπροσαρμογών, ώστε να καθίσταται ανταγωνιστικότερη σχεδόν όλων των δυνητικών εμπορικών της αντιπάλων.

Περιορισμένες επιλογές εναλλακτικών προμηθευτών έως το 2026

Πέρα από τον όγκο ρωσικού αερίου που είναι δεσμευμένο στα ΜΚΣ, το μεγάλο πρόβλημα των σχεδίων άμεσης διαφοροποίησης έναντι της Ρωσίας συνίσταται στην ανυπαρξία εναλλακτικής τροφοδοσίας, έως τουλάχιστον τα μέσα της τρέχουσας δεκαετίας. 

Το καταρινό ΥΦΑ, το μόνο που μπορεί να ανταγωνιστεί το ρωσικό Φ.Α. μέσω αγωγών επί σχεδόν ίσοις όροις, είναι δεσμευμένο σε μακροπρόθεσμα συμβόλαια και μόνο το 23% από αυτό καταλήγει στην Ευρώπη, ενώ δεν υπάρχει διαθεσιμότητα επιπρόσθετων ποσοτήτων πριν από τα τέλη του 2025, όταν η εξαγωγική δυνατότητα του Κατάρ θα αυξηθεί από τα 95 δισ. κ.μ./έτος στα 150 δισ. κ.μ./έτος.

Ανάλογος προβληματισμός υπάρχει και με τις αμερικανικές εξαγωγές ΥΦΑ. Από τα επιπρόσθετα 15 δισ. κ.μ./έτος που οι ΗΠΑ «υποσχέθηκαν» στην Ε.Ε. για το 2022, ήδη έχουν εξάγει μέσα στο πρώτο τρίμηνο περίπου 10 δισ. κ.μ./έτος. Μέσα στο 2022 η αμερικανική εξαγωγική δυναμικότητα θα αυξηθεί κατά περίπου 29,64 ΔΚΜ (Sabine Pass 6 & Calcasieu Pass LNG), ενώ έως το 2025 η ολοκλήρωση του Golden Pass LNG θα επεκτείνει περαιτέρω την εξαγωγική δυνατότητα των ΗΠΑ κατά 25 δισ. κ.μ./έτος. 

Από εκεί θα προέλθουν τα +50 δισ. κ.μ./έτος  που αναφέρονται στην ευρωαμερικανική δήλωση προθέσεων του περασμένου μήνα; Η απάντηση είναι ότι κάτι τέτοιο θα ήταν μάλλον δύσκολο, καθώς η δυναμικότητα αυτή έχει κατά ποσοστό περίπου 80% ήδη δεσμευθεί από διεθνείς αγοραστές που βρίσκονται στην Ασία ή έχουν διεθνή portfolio ΥΦΑ.

Σε διαφορετική περίπτωση η χρηματοδότηση των προαναφερθέντων τερματικών υγροποίησης θα ήταν αδύνατη. Μετά το 2025 μια δέσμευση ΜΚΣ από Ευρωπαίους αγοραστές για νέα αμερικανικά τερματικά θα ήταν πιο πιθανή και εδώ θα ήταν χρήσιμη μια διαπραγμάτευση με την Ε.Ε. εφόσον συσταθεί από πλευράς των Ευρωπαίων ένα αποτελεσματικό ολιγοψώνιο.

Οι επιλογές διαφοροποίησης μέσω αγωγών έως το 2025-26 είναι ακόμη πιο περιορισμένες, καθώς δεν υφίσταται άμεσα διαθέσιμη αύξηση εξαγωγών ούτε από τη Νορβηγία ούτε από το Αζερμπαϊτζάν, πέραν μικρών ποσοτήτων της τάξης των 2 δισ. κ.μ./έτος  στην περίπτωση του δεύτερου και 5 δισ. κ.μ./έτος  στην περίπτωση της πρώτης. Το ίδιο το νορβηγικό υπουργείο Πετρελαίου εκτίμησε τον Ιανουάριο του 2022 ότι οι μέγιστες εξαγωγές Φ.Α. – ΥΦΑ της χώρας δεν θα ξεπεράσουν τα 118 δισ. κ.μ./έτος  έως το 2035, την ώρα που το 2021 η Νορβηγία εξήγαγε στην Ε.Ε. 113 δισ. κ.μ./έτος.
Τηρουμένων των αναλογιών το ίδιο ισχύει για την Αλγερία, αν και οι καθαρές εξαγωγές της αφρικανικής χώρας αναλογούν μόλις στο 40% των νορβηγικών. Προφανώς επιπρόσθετα κοιτάσματα υπάρχουν, αλλά χρειάζεται νέα εξερεύνηση και πολυετής αναμονή παραγωγής. 

* Ο κ. Θεόδωρος Τσακίρης είναι αναπληρωτής καθηγητής Γεωπολιτικής και Ενεργειακής Πολιτικής Πανεπιστημίου Λευκωσίας.

** Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στην Καθημερινή της Κυριακής. 

Ακολουθήστε το Money Review στο Google News