Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός και ο ρόλος του στην πανδημία

Από τα τέλη του 20ου αιώνα, η παγκόσμια κοινότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με συνεχείς χρηματοπιστωτικές και άλλες κρίσεις, οι οποίες επηρεάζουν τόσο την χρηματοοικονομική όσο και την προσωπική  ευημερία των πολιτών.

Οι αλλεπάλληλες χρηματοπιστωτικές κρίσεις, η κλιματική αλλαγή, η υπερχρέωση, οι επιδημιολογικές κρίσεις και οι πρόσφατες πολεμικές συγκρούσεις, έχουν προκαλέσει την χειροτέρευση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών και έχουν δημιουργήσει μια πρωτόγνωρη αβεβαιότητα για το μέλλον.

Επιπλέον, ένα νέο φαινόμενο που  αναμένεται να επηρεάσει τους πολίτες· είναι  ο στασιμοπληθωρισμός.

Φαίνεται λοιπόν ότι οι χρηματοπιστωτικές και άλλες κρίσεις θα αποτελούν  μόνιμο και ταυτόχρονα αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής μας ζωής.

Η εμφάνιση της πανδημίας  ανέτρεψε την γνώριμη καθημερινότητά μας, όπως επίσης και τις βασικές λειτουργίες της κοινωνίας μας.

Τι επιπτώσεις είχε  όμως η πανδημία στην ζωή των πολιτών και ποιος ο ρόλος του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού  και του αλφαβητισμού κινδύνου σε περιόδους έντονης αβεβαιότητας ;

H Allianz (Allianz Research, Allianz SE, November 2020) διερεύνησε τις επιπτώσεις της πρωτόγνωρης αυτής πανδημίας  στους πολίτες  επτά ανεπτυγμένων χωρών, της Αυστρίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ελβετίας, των  Ηνωμένων  Πολιτειών  Αμερικής, της Ισπανίας και της Ιταλίας.

Η εταιρεία Qualtrics ανέλαβε την διεξαγωγή της σχετικής  έρευνας σε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα 1.000 πολιτών σε καθεμία από τις επτά προαναφερόμενες χώρες, αναφορικά με τις προσωπικές εμπειρίες τους κατά την διάρκεια της πανδημίας και στις  επιπτώσεις της πανδημίας στο εισόδημα τους, στη κατανάλωση, στην αποταμίευση και στις επενδύσεις.

Επιπλέον μετρήθηκε  ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός  και ο αλφαβητισμός κινδύνου. Η έρευνα διενεργήθηκε από τις 28 Σεπτεμβρίου έως τις 21 Οκτωβρίου 2020, με την χρήση διαδικτυακού ερωτηματολογίου.

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά  ευρήματα της έρευνας  και αφορά τους πολίτες και των 7  χωρών, είναι ότι ένα εντυπωσιακό ποσοστό των ερωτηθέντων μεγαλύτερο από το  55%  ανέφεραν ότι η πανδημία ήταν το γεγονός που είχε τον μεγαλύτερο οικονομικό αντίκτυπο σε όλη  την  ζωή τους.

Φυσικά στην μελέτη παρατηρούνται μεγάλες  διαφορές  στις απαντήσεις μεταξύ των πολιτών των  χωρών, οι οποίες αντικατοπτρίζουν κυρίως την διαφορετικότητα στην ποιότητα  των υγειονομικών  υποδομών και στην οικονομική  κατάσταση των εξεταζόμενων οικονομιών. Για παράδειγμα οι  Γερμανοί ερωτηθέντες εμφανίζουν το υψηλότερο επίπεδο χρηματοοικονομικής ανθεκτικότητας (financial resilience). Παράλληλα, μόνο το 20,0% των ερωτηθέντων Γερμανών πολιτών ανέφεραν ότι το εισόδημά τους μειώθηκε λόγω της πανδημίας, έναντι του 30,0% του συνολικού  δείγματος.

Ένα δεύτερο  ενδιαφέρον εύρημα αφορά ένα σημαντικό ποιοτικό χαρακτηριστικό  που καταγράφεται και αυτό σε όλες τις εξεταζόμενες  χώρες: η κρίση της πανδημίας επηρέασε δυσανάλογα τις  γυναίκες και τους  millennials. Πιο συγκεκριμένα το 37,8% των millennials ανέφεραν μειωμένο εισόδημα λόγω της πανδημίας, έναντι του 27,2% των non-millennials. Το χάσμα μεταξύ των φύλων (gender) είναι και αυτό σημαντικό, καθώς το 32,7% των ερωτηθέντων γυναικών ανέφεραν σημαντική μείωση του εισοδήματός τους, έναντι του 27,1% των ερωτηθέντων ανδρών.

Οι χρηματοοικονομικές γνώσεις αποτελούν ένα κρίσιμο παράγοντα που εξηγεί ικανοποιητικά  γιατί ένα τμήμα του πληθυσμού είναι περισσότερο ικανό να αντιμετωπίσει με επιτυχία ένα αναπάντεχο  χρηματοοικονομικά σοκ, σε σχέση με άλλα τμήματα του πληθυσμού.

Ωστόσο, τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν ότι το επίπεδο χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού είναι απελπιστικά  χαμηλό, παρά το γεγονός ότι αναφερόμαστε σε ιδιαίτερα αναπτυγμένες χώρες. Για την μέτρηση του επιπέδου χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού, τέθηκαν τέσσερις ερωτήσεις που αφορούν διαφορετικές χρηματοοικονομικές έννοιες και  γνώσεις: αριθμητισμός, επιτόκιο, προσωπική χρηματοοικονομική  και πληθωρισμός. Συνολικά, μόνο το 28,5% των ερωτηθέντων απάντησε σωστά και στις τέσσερις ερωτήσεις. Ακόμα πιο ανησυχητικό είναι το χάσμα μεταξύ των φύλων στον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, το οποίο καταγράφεται  σε όλες τις χώρες: πιο συγκεκριμένα  το 36,4% των ερωτηθέντων ανδρών χαρακτηρίζονται ως χρηματοοικονομικά εγγράμματοι σε σύγκριση με μόλις  το 20,7% των γυναικών του δείγματος. Το γεγονός αυτό έρχεται να προστεθεί στον ήδη μεγαλύτερο οικονομικό αντίκτυπο που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες και παράλληλα, τροφοδοτεί την δημιουργία ενός σεναρίου, κατά το οποίο οι χρηματοοικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας μπορεί να  αναδειχθούν σε «γυναικεία υπόθεση».

Ο αλφαβητισμός κινδύνου (risk literacy) είναι ένα άλλο ενδιαφέρον θέμα που πρωτοεμφανίζεται στην διεθνή βιβλιογραφία. Ορίζεται ως η ικανότητα αντίληψης των κινδύνων που ενδέχεται να αντιμετωπίσουν άτομα ή οργανισμοί και ταυτόχρονα η ικανότητα λήψης κατάλληλων επενδυτικών αποφάσεων.

Ο αλφαβητισμός κινδύνου δίνει την δυνατότητα στα άτομα  να αναπτύξουν δεξιότητες διορατικότητας και περιορισμού του κινδύνου. Ένα εγγράμματο σχετικά με τον κίνδυνο άτομο είναι πάντα σε καλύτερη θέση να εντοπίσει, να σχεδιάσει την στρατηγική του και τελικά να αντιμετωπίσει τους  πιθανούς κινδύνους  καλύτερα και με  πιο αποτελεσματικό τρόπο.

Το επίπεδο αλφαβητισμού κινδύνου  είναι επίσης ιδιαίτερα χαμηλό (22,8%) και το χάσμα μεταξύ των φύλων διάχυτο (διαφορά 9,6 ποσοστιαίων μονάδων). Όμως η έρευνα δεν κατάφερε να επιβεβαιώσει την υπόθεση ότι  οι επιλογές  σχετικά με τους κινδύνους καθορίζονται από το επίπεδο αλφαβητισμού κινδύνου. Η αποστροφή κινδύνου εμφανίζεται τόσο μεταξύ εγγράμματων όσο και αναλφάβητων, σχετικά με τον κίνδυνο, ερωτηθέντων. Η κατά μέσο όρο υψηλότερη αποστροφή κινδύνου μεταξύ των ερωτηθέντων γυναικών υποδεικνύει άλλους, μη παρατηρήσιμους παράγοντες, όπως η προσωπικότητα ή οι προσδοκίες τους για τον  κοινωνικό τους ρόλου.

Ωστόσο, τα υψηλότερα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού φαίνεται να οδηγούν σε καλύτερα εμπεριστατωμένες επενδυτικές αποφάσεις. Όταν τους ζητήθηκε να τοποθετήσουν  1.000 ευρώ, οι χρηματοοικονομικά εγγράμματοι ερωτηθέντες προτίμησαν τα αξιόγραφα (securities – 35%) από τις τραπεζικές καταθέσεις (22%) των οποίων οι καθαρές αποδόσεις  είναι αρνητικές. Οι χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι ερωτηθέντες απάντησαν αντίστροφα 27% έναντι 30%.  Είναι φανερό ότι σε περιόδους αρνητικών πραγματικών επιτοκίων οι καλύτερα ενημερωμένοι πολίτες δεν πέφτουν στην παγίδα της τοποθέτησης των χρημάτων τους σε φαινομενικά ασφαλείς τοποθετήσεις  -όπως είναι οι καταθέσεις σε τράπεζες – οι οποίες όμως μειώνουν  σημαντικά την πραγματική αξία των χρημάτων τους.

Ένα άλλο αρκετά  ανησυχητικό  εύρημα, είναι ότι  οι χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι ερωτηθέντες είναι πιο πιθανό να επενδύσουν σε κρυπτονομίσματα (12%), παρά σε προϊόντα που σχετίζονται με την προστασία τους όπως αυτά που προσφέρει η ασφαλιστικά αγορά  (9%).

Τι συμπεράσματα όμως μπορούν να εξάγουν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, αλλά και ο χρηματοπιστωτικός κλάδος από τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας;

Τα ιδιαίτερα  χαμηλά επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού αλλά και αλφαβητισμού κινδύνου, απαιτούν άμεσες δράσεις. Το χρηματοοικονομικό  περιβάλλον ήταν γεμάτο προκλήσεις για τους πολίτες, ακόμα και πριν ο Covid-19 επιφέρει σημαντικές επιπτώσεις στις οικονομίες και στις αγορές σε παγκόσμιο επίπεδο. Από τότε, το περιβάλλον και οι συνθήκες φαντάζουν ακόμα πιο δύσκολες. Χωρίς την αναγκαία χρηματοοικονομική γνώση, πολλά νοικοκυριά είναι καταδικασμένα να λάβουν λάθος χρηματοοικονομικές αποφάσεις, με καταστροφικές συνέπειες για την μελλοντική χρηματοοικονομική τους ευημερία.

Τα κυριότερα συμπεράσματα που πρέπει να εξαχθούν λοιπόν είναι πως ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός θα πρέπει να γίνει μέρος του επίσημου προγράμματος σπουδών σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, και πως ο χρηματοπιστωτικός κλάδος θα πρέπει να εντείνει τις προσπάθειές του για την δημιουργία απλών, προσιτών και εύκολα κατανοητών χρηματοοικονομικών προϊόντων και υπηρεσιών.

Η  νέα δύσκολη πραγματικότητα η οποία αναμένεται να χειροτερέψει, απαιτεί  νέες δεξιότητες για τους πολίτες και ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός και ο αλφαβητισμός κινδύνου είναι σίγουρα δύο από αυτές. 

* O Νικόλαος Δ. Φίλιππας είναι Καθηγητής Χρηματοοικονομικής Πανεπιστημίου Πειραιώς, Πρόεδρος και Ιδρυτής του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού. 

Ακολουθήστε το Money Review στο Google News