Το Κοινωνικό Κράτος στην Ευρώπη της Ψηφιακής Εποχής

Τα εθνικά κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αν και οι περισσότερες από τις αρμοδιότητες της κοινωνικής πολιτικής είναι εθνικές και όχι κοινοτικές, μοιράζονται πολλά κοινά χαρακτηριστικά, επιτρέποντας την αναφορά στο ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος και  το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο.   

Στην οικουμενική κλίμακα το ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος είναι κάτι εξαιρετικό, δεν είναι ο κανόνας. Από τα 8 δισεκατομμύρια του πληθυσμού της γης μόνον τα 4 δισεκατομμύρια έχουν κάποιας μορφής κάλυψη που μπορεί να καταταχθεί στην κατηγορία της κοινωνικής προστασίας. Το ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος, με τις εθνικές εκδοχές του και ανισότητες,   αφορά τα 447 εκατομμύρια πληθυσμού των εθνικών κρατών της ΕΕ. 

Η κοινωνική προστασία  είναι μια από τις μείζονες προκλήσεις του συγχρόνου κόσμου, που αλλάζει ραγδαία. Γι αυτό ο ΟΗΕ ξεκίνησε το 2021 τον «Παγκόσμιο Επιταχυντή για τις θέσεις εργασίας και την κοινωνική προστασία για δίκαιες μεταβάσεις» με τον ιδιαίτερα φιλόδοξο στόχο να εισαχθούν έως το 2030 στοιχεία  κοινωνικής προστασίας για τα 4 δισεκατομμύρια άτομα που δεν καλύπτονται ούτε στοιχειωδώς. 

Η Ευρωπαϊκή Ένωση με το 5,5% του παγκοσμίου πληθυσμού, με το πλέον αναπτυγμένο κοινωνικό κράτος,  δεν είναι το κέντρο του κόσμου, ούτε είναι στο κέντρο του κόσμου. Ο κόσμος είναι εδώ και τρεις τουλάχιστον δεκαετίες πολυκεντρικός, στην διάρκεια των οποίων αλλάζει  ο διεθνής καταμερισμός της εργασίας, αναδιανέμεται η οικονομική ισχύς και, τα τελευταία χρόνια, τροποποιούνται οι γεωπολιτικές επιρροές. 

Το ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος είναι προϊόν και  επίτευγμα του δευτέρου μισού του 20ου αιώνα. Ωστόσο ο 20ός αιώνας ήταν αιώνας των Ηνωμένων Πολιτειών, ο «αιώνας του ανθρώπινου κεφαλαίου» για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον κόσμο. Η εξαιρετική ηγετική θέση των Ηνωμένων Πολιτειών στην επένδυση στις δεξιότητες του εργατικού δυναμικού τους ήταν μια σημαντική κινητήρια δύναμη της οικονομικής ανάπτυξης στον δρόμο από την 2η στην 4η βιομηχανική επανάσταση. 

Το ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος, προϊόν του δευτέρου μισού του 20ου αιώνα, είναι μια εκδοχή στον «αιώνα του ανθρωπίνου κεφαλαίου». Παρά την (επανάσταση ή αντεπανάσταση, όπως θέλετε πείτε το) των Ρήγκαν και της Θάτσερ  στην δεκαετία του 1980, οι δημόσιες δαπάνες και οι κοινωνικές δαπάνες  δεν μειώθηκαν, αυξήθηκαν στην διάρκεια των δεκαετιών. Όπως και ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής στην κοινωνική προστασία.

Το μάθημα του 20ου  αιώνα για το κοινωνικό κράτος στην Ευρώπη, από τις πλέον επιτυχημένες εκδοχές του, είναι ότι για να έχεις διανομή και αναδιανομή,  πρέπει να έχεις και παραγωγή και παραγωγικότητα. Αυτό μας το έμαθαν τόσο η σοσιαλδημοκρατία όσο και η χριστιανοδημοκρατία. Υπάρχει στενή συσχέτιση μεταξύ της υψηλής κοινωνικής δαπάνης και της παραγωγικότητας της εργασίας. Η αιτιότητα είτε απλή, είτε περίπλοκη, δείχνει τη συμβατότητα και την αναγκαιότητα μεταξύ των δύο στόχων.

Μάλιστα η σοσιαλδημοκρατία στις πλέον αποτελεσματικές εκδοχές του κοινωνικού κράτους – στο σκανδιναβικό μοντέλο του δευτέρου μισού του 20ου αιώνα – ανέδειξε την μεγάλη σημασία που έχει όχι μόνον η παραγωγή γενικά αλλά και η βιομηχανική παραγωγή  ειδικότερα. Για να έχεις αποτελεσματική και βιώσιμη διανομή  και αναδιανομή πρέπει να έχεις εξωστρεφή και ανταγωνιστική βιομηχανική παραγωγή. 

Αυτό είναι ένα ιδιαίτερα επίκαιρο μάθημα τώρα που η Ευρωπαϊκή Ένωση  εν μέσω γεωπολιτικών και οικονομικών κρίσεων καλείται να υποστηρίξει την παραγωγή της και την βιομηχανία της («μαθαίνοντας»  ταυτόχρονα  από το Inflation Reduction Act των ΗΠΑ  και  το 20ο Εθνικό Συνέδριο του ΚΚΚ για τον κινεζικό εκσυγχρονισμό). 

Ενώ ταυτόχρονα στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων, που υιοθέτησε το 2017, και του σχεδίου δράσης που συζητούσε το 2019, προ πανδημίας και προ ενεργειακής κρίσης και πολέμου στην Ουκρανία, και υιοθέτησε στην συνέχεια, με φιλόδοξους στόχους της ΕΕ για το 2030, καλείται να  προετοιμασθεί  για τις αναμενόμενες επιπτώσεις των μεγάλων αλλαγών της εποχής στο κοινωνικό κράτος. 

Μεγάλων αλλαγών όπως οι δημογραφικές αλλαγές (που οδηγούν στη συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού και τη γήρανση του πληθυσμού), η ψηφιακή και η πράσινη μετάβαση,  οι μετασχηματισμοί στις αγορές εργασίας, η εμφάνιση νέων κινδύνων για την κοινωνική προστασία και τα συστήματα πρόνοιας. 

Οι δημόσιες δαπάνες των κρατών μελών της ΕΕ για την κοινωνική προστασία είναι από τις υψηλότερες στον κόσμο. Η επίτευξη της ισορροπίας μεταξύ των κατάλληλων εισφορών κοινωνικής ασφάλισης, και φορολογίας της εργασίας,  και της διατήρησης του ανταγωνιστικού κόστους εργασίας στην Ευρώπη και τα κράτη-μέλη είναι ζωτικής σημασίας για την οικονομική ανάπτυξη. Η  εξέταση και η τακτική επανεξέταση της αποτελεσματικότητας των κοινωνικών δαπανών πρέπει να εισαχθεί και να συστηματοποιηθεί. (Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό θέμα και για την Ελλάδα.  Αφορά την ανταγωνιστικότητα αλλά και την διαγενεακή  αλληλεγγύη  και δικαιοσύνη). 

Σε ένα κόσμο που αλλάζει ραγδαία η κοινωνική πολιτική έχει μεγάλο σημαντικό ρόλο. Σε κάθε περίοδο της 1ης και της 2ης βιομηχανικής  επανάστασης  όταν η τεχνολογία και η παραγωγή εξελισσόταν γρηγορότερα από την πολιτική ανθρωπίνου κεφαλαίου και την κοινωνική πολιτική, που δεν υπήρχαν, και την πολιτική εκπαίδευσης που ήταν υποτυπώδης, οι συνέπειες δημιουργούσαν μεγάλα κοινωνικά ζητήματα. 

Στον 20ο αιώνα, και αυτή ήταν η συμβολή του ευρωπαϊκού κοινωνικού κράτους, όταν η κοινωνική πολιτική προλάβαινε και προσαρμοζόταν στις νέες συνθήκες  συνέβαλε στην συνολική κοινωνική ευημερία. Τώρα  η επιτάχυνση και η ευρύτητα των αλλαγών επιβάλουν ανάλογες αλλαγές στο κοινωνικό κράτος και στην κοινωνική πολιτική. 

Όχι μόνον ή κυρίως στις μεταβιβάσεις αλλά κυρίως στην παροχή υπηρεσιών. Στην λογική της προδιανομής. Από τις  κοινωνικές πολιτικές (φροντίδα λόγω γήρανσης, υγεία, απασχόληση, κοκ)  η εκπαίδευση αποκτά κρισιμότερο ρόλο. Η εκπαίδευση «κέρδιζε» την κούρσα με την τεχνολογία στην πρόσφατη ιστορία, αλλά δεν υπάρχει αυτοματισμός ότι θα το κάνει στο μέλλον. Μένει  να  επιτευχθεί. 

Η τεχνολογική επανάσταση, η 4η βιομηχανική, και η νέα οικονομία της πλατφόρμας  εκτός από τις κοινωνικές προκλήσεις που δημιουργούν, δημιουργούν και νέες δυνατότητες για αποτελεσματικότερη κοινωνική πολιτική. Οι κυβερνήσεις πλέον (συν)εργάζονται με πλατφόρμες για την εφαρμογή πολιτικών. Αυτό αφορά  και την αναγκαία αξιοποίησή τους  στην κοινωνική πολιτική, που μπορεί να είναι στοχευμένη και αποτελεσματικότερη στην νέα εποχή.  

Η έκθεση της Ομάδας Υψηλού Επιπέδου, που συστάθηκε στα τέλη του 2021, για το Μέλλον της Κοινωνικής Προστασίας και του Κοινωνικού Κράτους στην ΕΕ, που θα παρουσιασθεί στις 7 Φεβρουαρίου 2023, αποτελεί μια σημαντική ευκαιρία ευρωπαϊκής δημόσιας συζήτησης  για το κοινωνικό κράτος στην Ευρώπη της ψηφιακής εποχής. Αλλά και για μια  εθνική συζήτηση για το πως οι κοινωνίες της γνώσης θα τα καταφέρουν στον 21ο αιώνα, και πως οι Έλληνες παρά την δημογραφική γήρανση και την πολυκρίση που αντιμετωπίζουμε θα είμαστε σε αυτές.

* Ο Χρήστος Α. Ιωάννου  είναι οικονομολόγος.

** Απόσπασμα ομιλίας στην διαδικτυακή εκδήλωση του Πανεπιστημίου Λευκωσίας «Το μέλλον του Κοινωνικού Κράτους στην Ευρώπη της Ψηφιακής Εποχής» 18.1.2023. 

Ακολουθήστε το Money Review στο Google News