Θεωρίες Συνωμοσίας: Πόσο πλήττουν την οικονομία;

Από τις κεραίες του 5G έως το μικροτσίπ του Μπιλ Γκέιτς. Και από τον κατασκευασμένο κινεζικό ιό έως την αμφισβήτηση της επιστήμης. Η κοινή συνισταμένη όλων των παραπάνω ακούει στο όνομα «θεωρίες συνωμοσίας». Πώς καταφέρνουν και βρίσκουν πρόσφορο έδαφος σε κάθε γωνιά του πλανήτη; Mπορούν να πλήξουν τις εθνικές οικονομίες, συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής

Όταν τον περασμένο Απρίλιο, μια ομάδα Βρετανών έβαλε φωτιά σε κεραία τηλεφωνίας στο Μπέρμπιγχαμ, οι περισσότεροι αδιαφορήσαμε, μη δίνοντας την οποιαδήποτε σημασία. Άλλωστε, τα κίνητρα αυτών των ανθρώπων μάς ήταν ακατανόητα. Σήμερα, όμως, οκτώ μήνες μετά, η πυρπόληση κεραιών τηλεφωνίας δεν αποτελεί τη μοναδική πράξη «ανυπακοής» των αρνητών του ιού. Δεκάδες θωρίες συνωμοσίας έχουν «τρυπώσει» στο μυαλό εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τον πλανήτη, δηλητηριάζοντας τον επιστημονικό λόγο και θέτοντας σε κίνδυνο ακόμη και την ίδια την ανάκαμψη.

Οι ειδικοί θεωρούν ότι για τη διασπορά μιας θεωρίας συνωμοσίας απαιτούνται ορισμένες ειδικές προϋποθέσεις. Άλλωστε, κάθε επιτυχημένη θεωρία συνωμοσίας έχει και τον «σωστό» κακό. Είτε πρόκειται για έναν συγκεκριμένο άνθρωπο, είτε για ένα συγκεκριμένο οικονομικό λόμπι, είτε για μία συγκεκριμένη χώρα, είτε για μία συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα. Για κάθε γεγονός ή για κάθε κατάσταση, η οποία ανατρέπει τη ζωή μας, η ευθύνη βαρύνει πάντα κάποιον άλλο. Ιδίως κάποιον «κακό».

Φυσικά, οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι κάτι καινούριο. Υπήρχαν, υπάρχουν και θα συνεχίσουν να υπάρχουν. Από την αρχαία Ρώμη έως την εποχή του κορωνοϊού, ξεπετάγονται και διαχέονται, επιχειρώντας να εξηγήσουν απλουστευτικά, και όχι απλοϊκά -όπως κάποιοι θεωρούν- διάφορα δυσεπίλυτα και δυσνόητα γεγονότα, καταστάσεις ή πράγματα. 

Τι είναι οι θεωρίες συνωμοσίας

Ο υποψήφιος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιωσήφ Χαλαβαζής, μιλώντας στο moneyreview, προσπαθεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε καλύτερα τι ακριβώς είναι οι θεωρίες συνωμοσίας. «Eίναι απλές απαντήσεις σε περίπλοκα ζητήματα, χωρίς όμως να είναι πάντα λογικές. Πρόκειται για “σύγχρονους μύθους”, οι οποίοι συνδυάζουν διάφορα συστήματα συμβόλων και εννοιών, με σκοπό την προσπάθεια ερμηνείας της πραγματικότητας».

Κατά τον ίδιο, οι θεωρίες συνωμοσίας σχετίζονται άμεσα με τον ανθρώπισμο ψυχισμό και το ανθρώπινο φαντασιακό. «Μέσα απ’ αυτές, οι οπαδοί τους προσπαθούν να οριοθετήσουν τις έννοιες του “καλού” και του “κακού” με έναν λόγο, ο οποίος είναι εύκολα αφομοιώσιμος και εύκολα κατανοητός». Εν ολίγοις, είναι ένας τρόπος διαχείρισης του άγχους, του φόβου και του άγνωστου, αποτελώντας μορφές ερμηνείας του κόσμου και των γεγονότων. 

Πού βρίσκουν πρόσφορο έδαφος

Κάθε θεωρία συνωμοσίας βρίσκει πρόσφορο έδαφος σε συγκεκριμένες κοινωνίες και σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους, αξιοποιώντας στο έπακρον τόσο τις τρέχουσες συγκυρίες -στην προκειμένη την πανδημία- όσο και την πολιτισμική, ιστορική και κοινωνική ταυτότητα της εκάστοτε κοινωνίας. 

Με άλλα λόγια, δεν είναι εφικτό όλες οι θεωρίες συνωμοσίας να «πιάσουν» σ’ όλες τις χώρες του πλανήτη, σ’ όλες τις ιστορικές περιόδους. Κι αυτό, διότι θα πρέπει να συντρέχουν συγκεκριμένοι όροι και συγκεκριμένες προϋποθέσεις για να βρουν «πάτημα» και ευήκοα ώτα. Κάθε κοινωνία, εξάλλου, έχει τις δικές της ανησυχίες και τις δικές της εμμονές, στη βάση των οποίων μια επιτυχημένη θεωρία συνωμοσίας μπορεί να εκκολαφθεί. 

Πρόβλημα Δημοκρατίας;

Μία ακόμη παράμετρος, η οποία ευνοεί την ανάπτυξη των θεωριών συνωμοσίας, είναι η απώλεια εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς του κράτους, καθώς και η απουσία κριτικής σκέψης στον καταιγισμό πληροφορίας που παρατηρείται στα σύγχρονα media.  Έχουν δηλαδή, ως «σύμμαχο» το έλλειμμα γνώσης, καθώς προσφέρουν μια εύπεπτη ερμηνεία σε κάτι, το οποίο οι πολίτες δεν μπορούν να κατανοήσουν ή δεν μπορούν να εξηγήσουν εύκολα. 

«Η αμφισβήτηση των θεσμών και των ειδικών, ο πολιτικός κυνισμός, η συστημική περιθωριοποίηση, οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, ο φόβος του “άλλου” (ξένοι, ομοφυλόφιλοι), η τεχνοφοβία, ο θρησκευτικος φονταμενταλισμός και η απουσία εκπαιδευτικών συστημάτων και προγραμμάτων που ενισχύουν την κριτική ικανότητα του πολίτη, είναι το μείγμα που οδηγεί μια κοινωνία στο να υιοθετήσει ευκολότερα τις θεωρίες συνωμοσίας» εξηγεί ο κ. Χαλαβαζής.

Εν ολίγοις, συνεχίζει ο ίδιος, οι θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν «αντανάκλαση των προβληματικών Δημοκρατιών» και αντικατοπτρίζουν την «ανάγκη αναζήτησης μιας διαφορετικής μορφής γνώσης, ως άμυνα απέναντι σε κάτι, το οποίο μας καθιστά ευάλωτους». 

Η «θυματοποίηση» της κοινωνίας

Υπό το ίδιο πρίσμα, σημαντικό ρόλο στην εδραίωση μιας θεωρίας συνωμοσίας διαδραματίζει και το επίπεδο «θυματοποίησης» μιας κοινωνικής ομάδας ή μιας ολόκληρωσης χώρας. Για παράδειγμα, οι ερευνητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι όταν ένας άνθρωπος έχει αναπτύξει μια κοινωνική ταυτότητα, η οποία συγκροτείται γύρω από τη «θυματοποίηση», είναι πιο ευάλωτος στις θεωρίες συνωμοσίας. Κι αυτό, διότι ο ίδιος αποποιείται κάθε πιθανής ευθύνης, γεγονός το οποίο του προσφέρει ένα αίσθημα ικανοποίησης ή ανωτερότητας, ενώ επιβεβαιώνει τις ήδη βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις του ή τα στερεότυπά του. 

Η οικονομία εν καιρώ πανδημίας

Το μείζον ερώτημα, πέραν του πόθεν προέρχεται μια θεωρία συνωμοσίας, συνίσταται και στο ποιες είναι οι επιπτώσεις της στην οικονομία, κάτι το οποίο φαίνεται ότι ενδιαφέρει ολοένα και περισσότερους. Και πώς να μην συμβαίνει κάτι τέτοιο, όταν το 41% των Ελλήνων δηλώνει ότι η οικονομία αποτελεί αυτή τη στιγμή το μεγαλύτερο πρόβλημα της χώρας*. Εξάλλου:

• To 40% των Ελλήνων έχει χάσει μέρος του εισοδήματός του
• Το 28% των Ελλήνων έχει χάσει τη θέση εργασίας του ή εργάζεται πλέον σε καθεστώς μερικής απασχόλησης
• Το 25% των Ελλήνων έχει αναγκαστεί να χρησιμοποιήσει τις αποταμιεύσεις του
• Το 26% των Ελλήνων αντιμετωπίζει δυσκολίες στην πληρωμή λογαριασμών, ενοικίων και άλλων παγίων εξόδων
• Το 10% των Ελλήνων έχει ζητήσει βοήθεια από συγγενείς, φίλους ή γνωστούς

Ο εμβολιασμός κατά του κορωνοϊού  

«Είναι ένα από τα πράγματα, τα οποία μας ανησυχούν, είναι αυτή η μερίδα ανθρώπων, η οποία δεν θέλει να εμβολιαστεί» δήλωσε προσφάτως ο επικεφαλής επιδημιολόγος των ΗΠΑ, Άντονι Φάουτσι, ο οποίος κάλεσε τους πολίτες να «ξεφορτωθούν αυτές τις γελοίες θεωρίες συνωμοσίας».

Άλλωστε, πολλοί ερευνητές και οικονομολόγοι θεωρούν ότι η διασπορά των θεωριών συνωμοσίας για το εμβόλιο κατά της Covid-19 είναι πιθανό να προκαλέσει προβλήματα στη διαδικασία απόκτησης γενικής ανοσίας, κάτι το οποίο δύναται -με τη σειρά του- να διατηρήσει την οικονομία στον «γύψο» για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα απ’ ό,τι αρχικά υπολογιζόταν.

Εν ολίγοις, ενός καθυστερημένος εμβολιασμός του γενικού πληθυσμού, ως απόρροια των θεωριών συνωμοσίας, μπορεί να συνεπάγεται παράταση των lockdowns και των περιοριστικών μέτρων, τα οποία -από την πλευρά τους- επιφέρουν «λουκέτα», χαμένες θέσεις εργασίας, μικρότερα εισοδήματα, οικονομική στασιμότητα και κυρίως, αβεβαιότητα. 

Εμπόδιο στην ανάκαμψη οι θεωρίες συνωμοσίες

«Η υιοθέτηση θεωριών συνωμοσίας οδηγεί σε αντίσταση τόσο ως προς τα προληπτικά μέτρα όσο και ως προς τον εμβολιασμό. Είναι κρίσιμης σημασίας να αντιμετωπιστούν τόσο οι θεωρίες συνωμοσίας όσο και η παραπληροφόρηση, προκειμένου να αποτραπεί περαιτέρω εξάπλωση του ιού. Η μείωση αυτών των εμποδίων θα απαιτήσει τη συνεχή πληροφόρηση των υγειονομικών αρχών στα συστημικά media και ιδίως στα media τα οποία υποστηρίζουν τις θεωρίες συνωμοσίας» συμπεραίνει πρόσφατη έρευνα των Ντανιέλ Ρόμερ και Κάθλεν Χολ Τζάμιεσον, η οποία δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό Social Science και Medicine.

Στο ίδιο μήκος κύματος, μελέτη της Citigroup αναφέρει ότι η οικονομική ανάκαμψη στις αναπτυγμένες χώρες του κόσμου, μπορεί να καθυστερήσει ή να μην φθάσει τα επίπεδα που αναμένουμε, λόγω της άρνησης πολλών ανθρώπων -ανάμεσα στους οποίους και υποστηρικτές διάφορων θεωριών συνωμοσίας- να εμβολιαστούν. «Το γ’ τρίμηνο του 2021 ενδέχεται να μην σηματοδοτήσει την επιστροφή στην οικονομική κανονικότητα. Τα χαμηλά ποσοστά αποδοχής εμβολίων και άλλοι παράγοντες, θα μπορούσαν να παρατείνουν ορισμένα περιοριστικά μέτρα» εξηγεί, μεταξύ άλλων.  

«Υπάρχει μια σημαντική μειονότητα, η οποία δεν αποδέχεται την επίσημη εξήγηση της Covid και δεν ακολουθεί τις επίσημες κυβερνητικές οδηγίες. Οι πιθανές επιπτώσεις αυτών των ενεργειών, όμως, επηρεάζουν τους πάντες» σχολιάζει, από την πλευρά του, ο Ντάνιελ Φρίμαν, καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, ο οποίος θεωρεί ότι οι θεωρίες συνωμοσίας επί της ουσίας αυξάνουν τη δυσπιστία προς τους θεσμούς και τις κυβερνήσεις, με ανεξέλεγκτες συνέπειες, συμπεριλαμβανομένων και των οικονομικών. 

Οι φόβοι για την Ελλάδα

Αυτή τη στιγμή, ο κρατικός προϋπολογισμός της Ελλάδας προβλέπει ανάκαμψη της οικονομίας κατά 4,8% του ΑΕΠ για το επόμενο έτος. Μια εκτίμηση ωστόσο, η οποία υπόκειται σε αρκετές παραμέτρους, όπως για παράδειγμα στην γρήγορη απόκτηση ανοσίας από τον γενικό πληθυσμό εντός του α’ εξαμήνου του 2021.

Σύμφωνα με τις επιστημολογικές προσεγγίσεις, για την επίτευξη της πολυπόθητης ανοσίας απαιτείται ο εμβολιασμός περίπου του 70% του πληθυσμού. Όμως, με την έκταση που έχουν λάβει οι θεωρίες συνωμοσίας, είναι άγνωστο το αν και το πότε θα καταφέρουμε να φθάσουμε στο απαιτούμενο ποσοστό.

Κι εκεί ακριβώς ελλοχεύει ο κίνδυνος επιμήκυνσης μιας κατάστασης, στην οποία οι Μονάδες Εντατικής Θεραπείας θα είναι ασφυκτικά γεμάτες, οι νοσηλείες στα νοσοκομεία θα παραμένουν σε υψηλά επίπεδα και η οικονομία θα είναι εγκλωβισμένη σε άλλοτε αυστηρότερα και άλλοτε λιγότερο αυστηρά μέτρα, στερώντας πόρους απαραίτητους για την αναπτυξιακή δυναμική της χώρας.

Χαρακτηριστική είναι η πρόσφατη προειδοποίηση του Γραφείου Προϋπολογισμού της Βουλής: «Η διάρκεια ισχύος των περιοριστικών μέτρων είναι ακόμα άγνωστη και θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τις εξελίξεις στην ανάπτυξη και, κυρίως, στη διανομή του εμβολίου. Ο αποτελεσματικός εμβολιασμός μιας κρίσιμης μάζας του πληθυσμού είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την πλήρη αποκατάσταση της οικονομικής δραστηριότητας».

*Τα στοιχεία προέρχονται από έρευνες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

Ακολουθήστε το Money Review στο Google News